مقدمه
شناسایی و تشخیص اختلالات زبان نیازمند معاینه این عضو از لحاظ شکل ظاهری و اخذ شرح حال کامل درباره زمان شروع و طول مدت علایم، علایم پیش‌درآمد و سابقه مصرف دخانیات و الکل هستند. معاینه کامل سر و گردن همراه با ارزیابی دقیق از لحاظ وجود لنفادنوپاتی ضروری است. شیوع ضایعات زبان در بیمارانی که از دندان مصنوعی یا دخانیات استفاده می‌کنند، بیشتر است. شایع‌ترین اختلالات زبان به ترتیب شامل زبان جغرافیایی، زبان شقاق‌دار و زبان مویی هستند.
گلوسیت رومبویید میانی
مشخصه گلوسیت رومبویید میانی یک ضایعه پلاک‌مانند مسطح، براق، اریتماتو، با حاشیه مشخص و بدون علامت در خط وسط سطح دورسال زبان است (شکل ۱). مردان ۳ برابر بیشتر از زنان به این اختلال مبتلا می‌شوند. بیشتر مبتلایان بدون علامت هستند اما ممکن است سوزش یا خارش داشته باشند. گلوسیت رومبویید میانی به طور شایع با عفونت کاندیدایی همراهی دارد و به داروهای ضدقارچ (مثل نیستاتین، فلوکونازول و کلوتریمازول) که به صورت سوسپانسیون یا قرص تجویز می‌شوند، پاسخ می‌دهد. سایر سطوح زبان مشخصا سالم و بدون درگیری هستند. با این حال وجود التهاب در کام می‌تواند نشان‌دهنده نقص ایمنی باشد و از این رو عفونت با ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) در این موارد باید مد نظر قرار گیرد.
گلوسیت آتروفیک
گلوسیت آتروفیک به علت داشتن نمای مسطح و براق در یک زمینه قرمز یا صورتی تحت عنوان زبان مسطح نیز نامیده می‌شود. نمای مسطح زبان در این اختلال ناشی از آتروفی پاپی‌های نخی‌شکل (filiform) است. گلوسیت آتروفیک در اصل تظاهری از سایر علل زمینه‌ای به شمار می‌آید (جدول ۲) و ارزیابی تشخیصی کامل را ضروری می‌سازد. کمبود تغذیه‌ای آهن، اسید فولیک، ویتامین B12، ریبوفلاوین و نیاسین، علل شایع این اختلال به شمار می‌روند. سایر اتیولوژی‌ها شامل عفونت‌های سیستمیک (مانند سیفیلیس)، عفونت‌های موضعی (مانند کاندیدا)، آمیلوییدوز، بیماری سلیاک، سوءتغذیه پروتئین ـ کالری و گزرستومی ناشی از برخی داروها و نشانگان شوگرن هستند. گلوسیت آتروفیک ناشی از کمبود تغذیه‌ای اغلب باعث احساس درد در زبان می‌شود. درمان مشتمل بر جایگزینی کمبود مواد تغذیه‌ای یا درمان اختلال زمینه‌ای است.
زبان شقاق‌دار
در مبتلایان به زبان شقاق‌دار (شکل ۲)، عمیق شدن فیزیولوژیک شیارهای طبیعی زبان باعث ایجاد شکاف‌هایی در سطح زبان می‌شود. این اختلال معمولا با افزایش سن ایجاد می‌شود و نیازی به درمان ندارد مگر اینکه گیر افتادن مواد غذایی و باکتری‌ها باعث ایجاد التهاب در این شکاف‌ها شود. مسواک زدن ملایم زبان در بیماران دارای التهاب علامت‌دار سودمند است. زبان شقاق‌دار با نشانگان داون، آکرومگالی، پسوریازیس و نشانگان شوگران همراهی دارد. نشانگان ملکرسون‌ـ روزنتال یک اختلال نادر با اتیولوژی نامشخص است که مشخصه آن تریاد شقاق‌دار شدن شدید زبان، ادم راجعه دهان و صورت و فلج عصب فاسیال است.
زبان جغرافیایی
زبان جغرافیایی (شکل ۳) که با عنوان گلوسیت مهاجر خوش‌خیم یا اریتم میگرانس نیز شناخته می‌شود، ۱۴-۱ از جمعیت ایالات متحده را مبتلا می‌سازد و اتیولوژی نامشخصی دارد. اگرچه پژوهش‌های قبلی حاکی از همراهی این اختلال با دیابت، پسوریازیس، درماتیت سبوره و آتوپی بوده‌اند، بررسی اخیر داده‌های جمعیتی از بیماران آمریکایی این یافته‌ها را تایید نکرده است. شیوع این اختلال در افراد سفیدپوست و سیاه‌پوست در مقایسه با آمریکایی‌های مکزیکی‌تبار بیشتر است. این بیماری با زبان شقاق‌دار همراهی مثبت و با سیگار کشیدن همراهی معکوس دارد.
در مبتلایان به زبان جغرافیایی در سطح دورسال زبان نواحی آتروفی پاپی‌ها نمای مسطحی پیدا می‌کند که به وسیله حاشیه‌های برآمده مضرس احاطه شده است. نواحی آتروفی به صورت خودبه‌خود بهبود می‌یابند و ضایعه در قسمت دیگری از زبان ایجاد می‌شود. بنابراین زبان ظاهری چندرنگ و ناهمگون پیدا می‌کند. این ضایعه خوش‌خیم و محدود به یک ناحیه است و معمولا جز اطمینان‌بخشی به درمان دیگری نیاز ندارد. ممکن است برخی مبتلایان نسبت به غذاهای داغ یا ادویه‌دار حساسیت داشته باشند. ژل‌های استروییدی موضعی (مانند خمیر دندان تریامسینولون) و دهان‌شویه‌های آنتی‌هیستامینی (به عنوان مثال الگزیر دیفن‌هیدرامین ۵/۱۲ میلی‌گرم در ۵ سی‌سی که به نسبت ۱ به ۴ با آب رقیق شده باشد) می‌توانند حساسیت زبان را کاهش دهند.
زبان مویی
تجمع کراتین اضافی روی پاپی‌های نخی‌شکل سطح دورسال زبان باعث ایجاد رشته‌های طویلی می‌شود که ظاهر مو را تقلید می‌کنند. رنگ زبان می‌تواند از سفید یا قهوه‌ای روشن تا سیاه متغیر باشد. رنگ‌های تیره‌تر ناشی از گیر افتادن دبری‌ها و باکتری‌ها در رشته‌های طویل هستند (شکل ۴). این پدیده بیشتر در سیگاری‌ها و افرادی که بهداشت دهانی پایینی دارند دیده می‌شود. زبان مویی همچنین با مصرف برخی آنتی‌بیوتیک‌های خاص همراهی دارد.
بیشتر بیماران بدون علامت هستند اما برخی از آنها دچار بوی بد دهان یا اختلال در چشایی می‌شوند. این اختلال نیازی به درمان ندارد اما دبریدمان ملایم روزانه با یک پاک‌کننده زبان یا مسواک نرم می‌تواند بافت کراتینیزه را از بین ببرد.
لکوپلاکی مویی دهان
لکوپلاکی مویی دهان (شکل ۵) از لحاظ محل بروز و نیز همراهی با نقص ایمنی با زبان مویی تفاوت دارد. مشخصه این اختلال، ضایعات سفیدرنگ با ظاهر مویی هستند که در لبه‌های جانبی زبان در یک یا هر دو سمت واقع شده‌اند. این ضایعات ناشی از عفونت با ویروس اپشتاین‌ـ بار هستند. در صورتی که لکوپلاکی مویی دهان در غیاب یک اختلال شناخته‌شده ایجادکننده نقص ایمنی ایجاد گردد، انجام آزمایش HIV باید مد نظر قرار گیرد. می‌توان داروهای ضدویروس مانند آسیکلوویر (با دوز ۸۰۰ میلی‌گرم پنج بار در روز) یا گان‌سیکلوویر (با دوز ۱۰۰ میلی‌گرم سه بار در روز) را برای مدت ۳-۱ هفته تجویز کرد؛ هر چند عود بیماری شایع است.
لیکن پلان
لیکن پلان یک اختلال ایمونولوژیک است که پوست یا سطوح مخاطی مانند دهان و زبان را درگیر می‌کند (شکل ۶). دو شکل از لیکن پلان توصیف شده است: الگوی مشبک سفید تورمانند که مخاط بوکال و زبان را درگیر می‌کند و شکل اروزیو (erosive) که به صورت زخم‌های سطحی تظاهر می‌یابد. کاندیدا می‌تواند به صورت همزمان با لیکن پلان وجود داشته باشد و در این صورت درمان با داروهای ضدقارچ ضروری است. لیکن پلان مشبک نیازی به درمان ندارد. لیکن پلان زخمی‌شونده را می‌توان به کمک استروییدهای موضعی مثل خمیر دندان فلوسینوناید یا ژل کلوبتازول که روزی دو بار به مدت ۳-۲ هفته استفاده شود، درمان نمود. در صورت شک به تشخیص، بیوپسی اندیکاسیون دارد.
لینه‌آ آلبا
لینه‌آ آلبا به صورت یک خط سفید ظریف که ناشی از افزایش ضخامت اپی‌تلیوم به دنبال ترومای خفیف مکرر ناشی از جویدن است، تظاهر پیدا می‌کند. اگرچه این ضایعه معمولا روی مخاط بوکال ایجاد می‌گردد، ممکن است روی لبه‌های زبان در دو سمت نیز ایجاد شود. لینه‌آ آلبا یک ضایعه خوش‌خیم است و نیازی به درمان ندارد.
توده‌های زبان
تومور سلول گرانولارتومور سلول گرانولار به صورت ضایعاتی کوچک، منفرد، سفت و بدون درد می‌تواند در هر جایی از بدن تظاهر پیدا کند. بیش از نیمی از موارد در حفره دهان ایجاد می‌شوند و تا یک‌سوم از موارد دورسوم زبان را درگیر می‌کنند. برخلاف SCC که یک نمای خشن یا زخمی دارد، تومور سلول گرانولار دارای سطحی صاف است. این تومورها پس از سن ۳۰ سالگی و در زنان شایع‌تر هستند. بیوپسی برای تایید تشخیص ضروری است. به ندرت این ضایعه به شکل بدخیم تبدیل می‌شود که در این حالت اکسیزیون وسیع موضعی باید انجام گیرد.
فیبروم تروماتیک
فیبروم تروماتیک (شکل ۷) یکی از ضایعات شایع حفره دهان است که معمولا در محل خط چفت شدن دندان‌ها و به صورت یک ناحیه افزایش ضخامت موضعی که معمولا گنبدی‌شکل، صورتی و دارای سطح صاف است تظاهر می‌یابد. این ضایعه به علت تجمع بافت همبند کلاژنی متراکم در محل تحریک مزمن ایجاد می‌گردد. از آنجایی که افتراق این ضایعه از سایر نئوپلاسم‌ها می‌تواند دشوار باشد، بیوپسی اکسیزیونال اندیکاسیون دارد. ترومای مزمن همچنین می‌تواند باعث ایجاد گرانولوم پیوژن در محل فیبروم تروماتیک شود.
لکوپلاکی و اریتروپلاکی
لکوپلاکی یک پچ یا پلاک چسبنده است که می‌تواند روی زبان ایجاد شود. اریتروپلاکی ضایعه مشابهی است که رنگ قرمز دارد. ضایعاتی که نمای ترکیبی سفید با نقاط قرمزرنگ دارند با عنوان اریترولکوپلاکی شناخته می‌شوند. تمام این ضایعات پتانسیل پیش‌بدخیمی دارند و از این رو بیوپسی و بررسی میکروسکوپیک آنها توصیه می‌گردد. احتمال پیش‌بدخیمی در اریتروپلاکی و اریترولکوپلاکی بیشتر است. پتانسیل پیش‌بدخیمی لکوپلاکی با افزایش سن، اندازه و تعداد ضایعات افزایش می‌یابد. این خطر همچنین در زن‌ها و افرادی که ضایعات آنها روی زبان یا کف دهان واقع شده یا نمای غیریکنواخت یا نقطه‌نقطه دارد بیشتر است. شایع‌ترین عامل واجد همراهی با لکوپلاکی مصرف دخانیات است و پس از قطع مصرف دخانیات ممکن است این ضایعات به صورت خودبه‌خود برطرف شوند.
کارسینوم سلول سنگفرشی (SCC)
عوامل خطرزای SCC شامل سن بالا و مصرف دخانیات و الکل هستند. ضایعات SCC داخل دهان معمولا سطح جانبی زبان را درگیر می‌کنند (شکل۸ .(بیماران مبتلا به SCC داخل دهان که سن کمتر از ۴۰ سال دارند اغلب فاقد عوامل خطرزا هستند. در ابتدا ضایعات به صورت یک افزایش ضخامت مختصر روی یک قاعده قرمز یا سفید ایجاد می‌گردند. این روند می‌تواند به ایجاد حالت ندولاریته یا زخم‌شدگی منجر شود و درد و احساس ناراحتی را به دنبال داشته باشد. بیوپسی برای تایید تشخیص ضروری است و امکان درمان پیش از گسترش وسیع موضعی را فراهم می‌کند. درمان معمولا مشتمل بر جراحی و پرتودرمانی است.
ندول تیرویید زبانی
تقریبا ۹۰% از موارد بافت تیرویید نابه‌جا در محل دورسوم زبان یافت می‌شود. این ضایعه معمولا به صورت توده‌ای ندولار با سطح صاف که در خط وسط در قسمت خلفی سطح دورسال زبان واقع شده است، تظاهر می‌یابد. وجود تیرویید زبانی نشان‌دهنده عدم نزول بافت تیرویید حین مراحل نمو است. تا ۷۰ از بیماران دارای تیرویید زبانی دچار هیپوتیروییدی هستند. برخی بیماران از احساس وجود توده یا اشکال در بلع شکایت دارند. علایم در دوره‌های افزایش نیاز متابولیک مانند نوجوانی یا بارداری شایع‌تر هستند. در صورت وجود هیپوتیروییدی، جایگزینی هورمون‌های تیرویید می‌تواند باعث کاهش اندازه تیرویید زبانی و بهبود علایم انسدادی گردد.
اکسیزیون جراحی اغلب برای بیماران دارای تیرویید زبانی با کارکرد طبیعی تیرویید توصیه می‌شود؛ با این حال این اقدام ممکن است جایگزینی هورمون‌های تیرویید را پس از عمل جراحی اجتناب‌ناپذیر کند زیرا تیرویید زبانی معمولا تنها بافت تیروییدی دارای کارکرد در این بیماران است.
کیست‌های لنفواپی‌تلیال
کیست‌های لنفواپی‌تلیال ندول‌های زردرنگی هستند که در سطح ونترال زبان، محل لوزه‌ها یا کف دهان ایجاد می‌گردند. این ضایعات خوش‌خیم هستند و به نظر می‌رسد که ناشی از گیر افتادن اپی‌تلیوم بزاقی در تجمعات لنفویید در حین آمبریوژنز باشند. بیوپسی برای تایید تشخیص ضروری است.
پاپیلوم
پاپیلوم سنگفرشی یکی از ضایعات نسبتا شایع‌تر دهانی است که در تقریبا ۱ از بزرگسالان مشاهده می‌شود این ضایعه معمولا با عفونت با ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) نوع ۶ یا ۱۱ همراهی دارد. پاپیلوم‌ها معمولا به صورت ضایعات منفرد، مجزا و پایه‌دار با برآمدگی‌های انگشتی‌شکل تظاهر می‌یابند. درمان مشتمل بر اکسیزیون جراحی یا تخریب ضایعه به کمک لیزر است.
زبان سوزان
حس سوزش زبان می‌تواند به صورت یک نشانگان اولیه یا به صورت ثانویه به اختلالاتی که باعث از بین رفتن پوشش سطح طبیعی زبان می‌شوند (مثل عفونت کاندیدایی یا کمبود ویتامین‌ها) تظاهر یابد. زبان سوزان اتیولوژی ناشناخته‌ای دارد و به نظر می‌رسد زنان را ۷ برابر بیشتر از مردان مبتلا می‌سازد. میزان شیوع این اختلال از ۱۵ – ۷/۰ متغیر است. بیماران معمولا شروع ناگهانی احساس سوزش را به صورت سوختن زبان در مواجهه با مواد داغ توصیف می‌کنند که دفعات آن در طی روز افزایش می‌یابد. زبان در این افراد اغلب ظاهری طبیعی دارد. این اختلال خوش‌خیم است و معمولا پس از سال‌ها به صورت خودبه‌خود بهبود می‌یابد. تنها اسید آلفاـ لیپوییک، کلونازپام و درمان شناختی‌ـ رفتاری در کارآزمایی‌های شاهددار در کاهش علایم این بیماری موثر بوده‌اند. در موارد مقاوم، رویکردی مشابه با رویکردهای مورد استفاده در مورد سایر دردهای نورالژیک مزمن می‌تواند سودمند باشد.
زبان بنددار (آنکیلوگلوسی(
زبان بنددار که با عنوان آنکیلوگلوسی نیز شناخته می‌شود، یک اختلال مادرزادی است که به علت کوتاهی غیرطبیعی فرنولوم زبان ایجاد می‌شود و در بیرون آوردن کامل زبان محدودیت ایجاد می‌کند. در گذشته تصور می‌شد که زبان بنددار به ندرت باعث ایجاد اشکالات تغذیه‌ای می‌شود. با این حال افزایش محبوبیت تغذیه با شیر مادر که در مقایسه با تغذیه با شیشه نیاز به کار دهانی بیشتری توسط شیرخوار دارد، این تصور را زیر سوال برده است. کارآزمایی‌های تصادفی‌شده متعدد نشان داده‌اند که در شیرخواران دارای زبان بنددار و مشکلات تغذیه با شیر مادر، فرنولکتومی نسبت به آموزش و حمایت از شیردهی به تنهایی برتری دارد.
ماکروگلوسی
ماکروگلوسی به معنی بزرگی غیرطبیعی زبان در مقایسه با دهان و فک‌ها است. معاینه افراد مبتلا، اغلب کنگره‌کنگره شدن لبه‌های جانبی زبان را در نتیجه فشرده شدن در مقابل دندان‌ها نشان می‌دهد. ماکروگلوسی با نشانگان داون، هیپوتیروییدی، سل، سارکوییدوز، آمیلوییدوز، میلوم مولتیپل، نوروفیبروماتوز، عفونت‌ها (مانند سیفیلیس) و آنژیوادم یا واکنش آلرژیک همراهی دارد. مد نظر داشتن ماکروگلوسی به عنوان نشانه‌ای از یک اختلال زمینه‌ای و انجام آزمون‌های تشخیصی به صورت متمرکز و هدفمند و از جمله بیوپسی، نکته‌ای حایز اهمیت است. درمان باید بر اساس علت زمینه‌ای تعیین شود.
منبع:
American Family Physician March 1, 2010; 81: 627-34
مترجم: دکتر حسام جهاندیده